Asceza – wartość zapomniana

Z perspektywy psychologa chrześcijańskiego

 

b_240_0_16777215_00_images_numery_3_202_2012_okl.jpgAsceza – wartość zapomniana

Ks. prof. Romuald Jaworski

 

W niektórych okresach roku liturgicznego (Wielki Post, Adwent) lub w szczególnych okolicznościach życiowych (np. przygotowanie się do nowych zadań, walka z chorobą lub kryzysem rodzinnym) wiele osób podejmuje wyrzeczenia, których sens często nie jest zrozumiały dla ich otoczenia, a nieraz także dla nich samych. Te wyrzeczenia określane są jako zachowania ascetyczne. Wielu ludziom współczesnym asceza kojarzy się bardziej ze średniowiecznym biczowaniem i noszeniem włosienicy niż ze zdroworozsądkową samodyscypliną pomagającą w prowadzeniu życia mądrego i dobrego.

W ascezie należy odróżnić aspekt treściowy od aspektu formalnego. Ten pierwszy obejmuje cele i motywy, dla których asceza jest podejmowana. Im cel bardziej wzniosły tym silniejsza motywacja do zachowania ascetycznego.

 

Zróżnicowanie ascezy

W aspekcie treściowym wyróżnia się – ze względu na źródło motywacji – ascezę świecką i religijną. Ta pierwsza zorientowana jest na osiągnięcia w sporcie, zdrowiu, stoickim opanowaniu siebie. Termin „asceza” (grec. askesis) oznaczał pierwotnie ćwiczenie, kształtowanie, obrabianie, i był używany w kontekście dążenia do osiągnięć sportowych, do piękna lub sprawności umysłowej. Dziś także wiele osób podejmuje radykalne wyrzeczenia dla tych motywów (jak wielkich ofiar wymaga dbanie o sylwetkę, osiągnięcia sportowe czy urodę). Asceza religijna jest podejmowana ze względu na Boga i zbawienie, a jej motywem jest lęk przed Bogiem lub miłość do Niego. Asceza religijna ma charakter nadprzyrodzony. Jej motywacja wynika z relacji do Boga, a jej celem jest osiągnięcie zbawienia, szczęścia w zjednoczeniu z Bogiem.

Aspekt formalny ascezy dotyczy określonych form zachowania, takich jak post, powstrzymanie się od wygód, wstrzemięźliwość seksualna czy rezygnacja z określonych dóbr. Wiele osób podejmuje dobrowolne wyrzeczenia lub rezygnację, np.: jeden dzień w tygodniu bez oglądania telewizji, wstrzemięźliwość od potraw mięsnych w piątek, odstawienie alkoholu, papierosów, rezygnacja z kupowania bezwartościowych czasopism i przeznaczenie pieniędzy na jakiś dobry cel. Takie zachowania wprowadzają określony ład w hierarchię wartości, pozwalają odkryć, że są rzeczy potrzebne i potrzebniejsze, takie, które przydałyby się i takie, które są konieczne. Asceza wprowadza porządek w hierarchię rzeczy, w hierarchię zdarzeń, pozwala ze spokojem spojrzeć na różne oferty, które są nam dzisiaj podsuwane. Wyraża się w ograniczeniu tendencji konsumpcyjnych. Rezygnacja z kupna jakiegoś artykułu i przeznaczenie pieniądzy dla ludzi bardziej potrzebujących wydobywa głęboki sens ascezy, wyrażający się nie tylko w dążeniu do osobistego ładu wewnętrznego, ale również w trosce o innych.

W ascezie można wyróżnić dwa aspekty: pozytywny i negatywny. Pozytywny wiąże się z tendencją do osiągania cnoty i doskonałości, ukierunkowuje myślenie na wartości, dla których osiągnięcia wymagana jest wewnętrzna dyscyplina, wyrzeczenie. Aspekt negatywny łączy się ze świadomością ograniczeń, uciążliwości, trudu, rezygnacji z komfortu.

Asceza uczy samodyscypliny. Jest formą pracy nad sobą, drogą moralnego doskonalenia siebie i wzrastania. Kontrolowanie własnych odczuć, emocji, potrzeb, myśli i działań jest nieodzownym warunkiem świadomego rozwoju. Sprzyja dojrzałości osobowej i religijnej. Otwiera też na zdrowe i głębokie relacje interpersonalne z otoczeniem. Ułatwia przezwyciężanie podziałów i ułatwia przebaczenie.

W dobie przesytu wrażeń, nadmiernego bombardowania informacjami i spowodowanego tym osłabienia wrażliwości – zdolność do selekcji i hierarchizacji bodźców, potrzeb i wartości jest nie tylko ważna, ale wręcz konieczna. Nic dziwnego, że asceza jawi się jako droga do głębokiej humanistycznej postawy wobec otoczenia i jest traktowana jako istotna wartość także w świecie. Wielu psychologów i socjologów zwraca uwagę na konieczność dyscypliny i umiaru w życiu człowieka. Uważają oni, że głęboki humanizm ujawnia się w unikaniu jednostronności, łagodzeniu krańcowości, równoważeniu przesady. Jest to przejaw ascezy, umiaru prowadzącego do harmonii w człowieku.

Asceza religijna wyraża się w specyficznych formach, takich jak post, milczenie czy dzieła miłosierdzia.

 

Post, milczenie, miłosierdzie

Post pomaga walczyć z głównymi wadami: z nieumiarkowaniem w jedzeniu i piciu, nieczystością, chciwością. Gdy człowiek rozpoczyna post, dochodzi do konfrontacji jego życzeń, pragnień, potrzeb, marzeń z taką prawdą o człowieku, którą pokazuje Pismo Święte.

Istnieją domy rekolekcyjne, w których rekolekcje połączone są z praktyką postną, a przyjmowanie pokarmu ograniczone jest do minimum. Niektórzy ludzie chcą na tej drodze uzyskać nie tylko zdrowszą kondycję, ale przede wszystkim pogłębić swoją relację z Bogiem. Człowiek nie powinien jednak poprzez zbyt radykalne wyrzeczenia i umartwiania wyniszczać siebie. Postna forma ascezy polega na ograniczaniu jedzenia tam, gdzie to jest pożyteczne dla rozwoju człowieka oraz na właściwym odżywianiu w sytuacjach, gdy praktyka postna mogłaby stać się formą autodestrukcji, samobójstwa na raty, fiksacją, zamiast oddawaniem czci Bogu.

Jedną z lepszych form ascezy jest spełnianie uczynków miłosierdzia wobec ciała i wobec ducha. Do tych pierwszych należą: nakarmienie głodnych, napojenie spragnionych, przyodzianie nagich, odwiedzanie chorych, przyjmowanie podróżnych do swego domu, odwiedzanie więźniów i grzebanie umarłych. Do drugich należą: napominanie błądzących, udzielanie dobrych rad wątpiącym, pocieszanie strapionych, pouczanie nieumiejących, cierpliwe znoszenie (tolerancja) uciążliwych, chętne darowanie urazów oraz modlitwa za żywych i umarłych.

W epoce hałasu i szumu informacyjnego szczególnie ważną formą ascezy jest milczenie. Współczesny człowiek potrzebuje ciszy, by skonfrontować się z wewnętrznym światem własnych myśli i przeżyć, ale także, by stworzyć klimat dla doświadczeń religijnych. Cisza jest zewnętrznym warunkiem dla wejścia w sferę duchowości i jest znakiem duchowej mądrości człowieka. Milczenie sprzyja walce z wadami i z grzechem (szczególnie. nadmiernego i niekontrolowanego gadulstwa połączonego często z osądzaniem innych). Jawi się jako droga poznania prawdy o sobie, o innych ludziach i o Bogu. W milczeniu człowiek lepiej dostrzega własne grzechy, dzięki czemu może skuteczniej zwalczać wady i korygować własne błędne postawy.

 

Asceza chrześcijańska

Istota chrześcijańskiej ascezy polega zatem na wprowadzeniu ładu we własne życie, by zdobyć panowanie nad sobą i móc siebie ofiarować Bogu. Chodzi o takie używanie rzeczy stworzonych, które jest zgodne z wolą Bożą. W chrześcijaństwie asceza oznacza budowanie więzi z Chrystusem, troskę o upodobnienie się do Niego.

Podkreślając znaczenie ascezy, należy wskazać zarówno jej kontekst zdrowotny, jak i zbawczy. Zdrowa asceza stoi na straży umiaru i sprzyja porządkowi. Przyczynia się do lepszej kondycji psychofizjologicznej, a zarazem pełni ważną rolę w życiu religijnym, otwierając człowieka na to, co niematerialne, duchowe, nadprzyrodzone. Kardynał Karol Wojtyła pisał: „Aby wszystkie wartości, przeżywane przez człowieka, znalazły się na właściwym dla nich miejscu, w tym celu potrzeba szczególnego wysiłku. Wysiłek ten nosi nazwę ascezy”. (K. Wojtyła, Elementarz etyczny. Wrocław 1995, s. 88).